50 lat temu, 12 maja 1970 r., zmarł gen. Władysław Anders – organizator i dowódca Armii Polskiej w ZSRS, a następnie 2. Korpusu Polskiego; od lutego do maja 1945 r. pełnił obowiązki Naczelnego Wodza.
Władysław Anders urodził się 11 sierpnia 1892 r. w Błoniu koło Kutna w rodzinie ziemiańskiej. Jego ojciec Albert pracował jako agronom i zarządca dóbr ziemskich, matka Elżbieta zaś zajmowała się domem i piątką dzieci. Rodzina wywodziła się z Inflant, a rodzice Andersa byli wyznania ewangelickiego.
Ukończył gimnazjum i szkołę średnią w Warszawie. W wieku osiemnastu lat otrzymał powołanie do armii rosyjskiej. Był słuchaczem kawaleryjskiej szkoły oficerów rezerwy, a później studiował na politechnice w Rydze.
Podczas I wojny światowej dowodził szwadronem jazdy w armii rosyjskiej, był trzykrotnie ranny. W roku 1917 odbył kurs Akademii Sztabu Generalnego w Piotrogrodzie, po którym został mianowany szefem sztabu jednej z dywizji piechoty.
Po rewolucji lutowej, w lipcu 1917 r., wstąpił do tworzonego na terenie Rosji I Korpusu Polskiego, dowodzonego przez gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego. Brał udział w formowaniu 1. Pułku Ułanów Krechowieckich, w którym został dowódcą szwadronu. Następnie pełnił obowiązki szefa sztabu w 1. Dywizji Strzelców I Korpusu Polskiego na Wschodzie. Po rozbrojeniu Korpusu przez Niemców w maju 1918 r. przedostał się do kraju i zgłosił do Wojska Polskiego.
Po wybuchu Powstania Wielkopolskiego w grudniu 1918 r. został szefem sztabu Armii Wielkopolskiej. Od kwietnia 1919 do września 1921 r. dowodził 15. Pułkiem Ułanów Poznańskich, którego był współorganizatorem.
Uczestniczył także w wojnie polsko-bolszewickiej, a za męstwo wykazane w jej czasie otrzymał z rąk marszałka Józefa Piłsudskiego krzyż Virtuti Militari.
Po zakończeniu działań militarnych wyjechał do Paryża na dwuletnie studia w Wyższej Szkole Wojennej oraz staż liniowy. Po powrocie do Polski w 1924 r. został szefem kursów dla wyższych oficerów. Po kilku miesiącach objął funkcję szefa sztabu w Generalnym Inspektoracie Jazdy u gen. Tadeusza Rozwadowskiego. W 1925 r. został szefem polskiej drużyny jeździeckiej, która w Nicei zdobyła Puchar Narodów.
W listopadzie 1925 r. został mianowany komendantem garnizonu stolicy. W czasie zamachu majowego pełnił funkcję szefa sztabu dowódcy wojsk rządowych gen. Tadeusza Rozwadowskiego. Ewakuował z Belwederu do Wilanowa prezydenta Stanisława Wojciechowskiego.
Po zamachu majowym Anders pozostał w czynnej służbie. W tym samym roku marszałek Piłsudski przeprowadził grę wojenną, uczestniczący w niej płk dypl. Władysław Anders wyróżnił się i wkrótce został mianowany szefem Sztabu Generalnego Inspektoratu Kawalerii. W 1928 r. objął dowództwo Samodzielnej Brygady Kawalerii w Brodach. Gen. Gustaw Orlicz-Dreszer tak pisał w tym okresie o Andersie: „Jest oficerem, przed którym w przyszłości powinny stać otworem wszystkie, nawet najwyższe stanowiska w wojsku”.
W 1934 r. Anders został mianowany generałem.
W 1937 został dowódcą Nowogródzkiej Brygady Kawalerii, z którą wyruszył na wojnę 1939 r. W czasie Kampanii Polskiej 1939 wraz z Brygadą w ramach Armii Modlin osłaniał granicę z Prusami Wschodnimi. Walczył w rejonie Płocka i Warszawy, a od 12 września jako dowódca Grupy Operacyjnej Kawalerii wycofywał się z pozostałymi jeszcze jednostkami ku granicy rumuńskiej. Brał udział w ciężkich walkach na linii Tomaszów–Zamość.
Po agresji sowieckiej 17 września 1939 r. jednostki Andersa podjęły walkę z Armią Czerwoną, przebijając się na południe. Dwukrotnie ranny generał dostał się do niewoli 29 września w rejonie Sambora k. Lwowa; trafił do szpitala we Lwowie, a później do tamtejszego więzienia Brygidki.
W lutym 1940 r. został przewieziony do Moskwy do centralnego więzienia NKWD na Łubiance oraz na Butyrkach, gdzie poddawano go torturom. Podczas trwającego blisko dwa lata uwięzienia wielokrotnie go przesłuchiwano i nakłaniano do wstąpienia do Armii Czerwonej.
Po ataku III Rzeszy na Związek Sowiecki 22 czerwca 1941 i podpisaniu 30 lipca układu Sikorski-Majski przywrócono zerwane po 17 września 1939 r. stosunki dyplomatyczne między Polską a ZSRS.
Umowa, zawarta w Moskwie 14 sierpnia 1941 r., przewidywała uwolnienie tysięcy Polaków z sowieckich łagrów i więzień oraz utworzenie „w możliwie najkrótszym czasie” polskiego wojska, będącego częścią sił zbrojnych suwerennej Rzeczypospolitej, które będzie walczyć przeciwko Niemcom wspólnie z Armią Czerwoną i wojskami innych państw sojuszniczych. Podczas walki Polskie Siły Zbrojne miały operacyjnie podlegać Naczelnemu Dowództwu ZSRS, z nim też strona polska miała uzgadniać sprawy organizacyjne i personalne.
Organizacją armii zajął się gen. Władysław Anders. Pomimo trudności z aprowizacją i ze sprzętem oraz pomimo utrudniania Polakom przez stronę sowiecką dotarcia do punktów werbunkowych żołnierze i cywile masowo przybywali do wojska Andersa. Armia Polska w połowie października 1941 r. liczyła ponad 40 tys. ludzi.
Jednak wraz ze wzrostem liczby żołnierzy oraz wraz z powiększającą się liczbą polskiej ludności cywilnej, która przybywała do miejsc formowania armii, coraz poważniejsze stawały się problemy aprowizacyjne. Tymczasem Sowieci nie tylko nie zwiększali przydziałów żywnościowych dla polskiego wojska, ale je wręcz obniżali. Żołnierze polscy mieszkali w namiotach przy 40-stopniowych mrozach, panował coraz dokuczliwszy głód. To zdecydowało, że podjęta została decyzja o ewakuacji armii na Wschód.
24 marca 1942 r. rozpoczął się pierwszy etap ewakuacji Armii Polskiej ze Związku Sowieckiego. Do listopada wysłano do Iranu ponad 115 tys. osób, w tym ok. 78,5 tys. żołnierzy oraz 37 tys. cywilów. Wśród ewakuowanych było niemal 18 tys. dzieci.
Gen. Anders wyjechał w sierpniu 1942 r. W Iranie organizował 2. Korpus Polski. Polacy przenieśli się później do Iraku i Palestyny, gdzie odbyli przeszkolenie.
Na początku 1944 r. 2. Korpus przerzucono do Włoch, by w ramach 8. Armii Brytyjskiej walczył z Niemcami. Jego najbardziej spektakularnym sukcesem było zdobycie w maju 1944 r. twierdzy Monte Cassino, broniącej dostępu do centralnej części Półwyspu Apenińskiego.
11 maja 1944 r. gen. Anders w rozkazie skierowanym do swoich oddziałów napisał: „Zadanie, które nam przypadło, rozsławi na cały świat imię żołnierza polskiego”. Siedem dni później w samo południe na gruzach klasztoru Monte Cassino plutonowy Emil Czech odegrał hejnał mariacki, ogłaszając zwycięstwo polskich żołnierzy.
„Szczyt dokonań gen. Andersa jako żołnierza to niewątpliwie okres jego dowodzenia 2. Korpusem Polskim we Włoszech w latach 1944–1945. Cieszący się zaufaniem swoich podwładnych jako ten, który wyprowadził ich ze Związku Sowieckiego, dowódca 2. Korpusu wykazał się niewątpliwym talentem dowódczym w Kampanii Włoskiej, zyskując uznanie zarówno żołnierzy, jak i przełożonych. Mimo kontrowersji towarzyszących jego zgodzie na frontalne uderzenie 2. Korpusu na Monte Cassino decyzja ta pozwoliła na przywrócenie zachodniej opinii publicznej pamięci o polskim udziale w wojnie i wzmocniła, choć przejściowo, pozycję Polski w obozie alianckim” – powiedział PAP dr hab. Tadeusz P. Rutkowski, historyk z Uniwersytetu Warszawskiego.
Wkład Polaków w walkę z Niemcami nie wpłynął jednak na decyzje aliantów podjęte na konferencji w Jałcie. Polskę pozostawiono w sowieckiej strefie wpływów. Gen. Anders w proteście starał się bezskutecznie wycofać polskie oddziały z walki.
Po tym jak do niemieckiej niewoli trafi Naczelny Wódz gen. Tadeusz Komorowski „Bór”, gen. Władysław Anders otrzymał nominację na pełniącego obowiązki Wodza Naczelnego.
Po zakończeniu działań wojennych pozostał na emigracji. W 1946 r. władze komunistyczne pozbawiły jego oraz wielu innych polskich oficerów polskiego obywatelstwa.
W Londynie Anders przede wszystkim zajął się zorganizowaniem odpowiednich warunków życia dla swoich żołnierzy i innych Polaków, którzy pozostali poza granicami kraju.
W 1949 r. wydał w Londynie wspomnienia z lat 1939–1946 pt. „Bez ostatniego rozdziału”, był również autorem wstępu do monografii „Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów”, napisanej przez Józefa Mackiewicza.
Angażował się aktywnie w działalność polityczną na emigracji. Od roku 1949 pełnił funkcję przewodniczącego Skarbu Narodowego, a w 1954 r. został członkiem Rady Trzech.
„Postać gen. Władysława Andersa to alegoria Polski i polskich swarów politycznych. Uczestnik I wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej, a także Kampanii Wrześniowej, więzień na Łubiance i Butyrkach, twórca i dowódca PSZ w ZSRS, nadzieja setek tysięcy Polaków zesłanych w głąb Związku Sowieckiego. Początkowo zwolennik współpracy z ZSRS, potem jej zagorzały wróg, nawet wbrew Naczelnemu Wodzowi, z którym na tle roli wojska polskiego w Związku Sowieckim popada w głęboki konflikt. Wbrew rządowi, z którymi był w głębokim konflikcie, posyła 2. Korpus do szturmu na Monte Cassino. Dla żołnierzy emanacja naczelnego wodza, dla polityków niesubordynowany dowódca. Po raz kolejny stawia na szali swój honor, zdecydowanie sprzeciwiając się pomysłowi powstania w Warszawie. Wróg postanowień jałtańskich. Po wojnie uwikłany w rozgrywki polityczne władz na uchodźctwie. Pozbawiony obywatelstwa przez władze komunistyczne jako symbol PSZ na zachodzie. Świadek likwidacji polskiej armii przez niedawnych sojuszników” – ocenił w rozmowie z PAP prof. Daniel Boćkowski, historyk z Uniwersytetu w Białymstoku.
Gen. Władysław Anders zmarł 12 maja 1970 r. w Londynie. Zgodnie ze swoją wolą został pochowany wśród swoich żołnierzy na Polskim Cmentarzu Wojennym na Monte Cassino. Rok później Rada Ministrów PRL formalnie uchyliła uchwałę z 1946 r. o odebraniu mu obywatelstwa polskiego, jednak dokonano tego bez publikacji postanowienia.
Pośmiertnie, w 1995 r., odznaczony Orderem Orła Białego.
https://dzieje.pl/
Anna Kruszyńska (PAP)
akr/ skp /
