Przy czytaniu Pisma Świętego nasuwają się liczne pytania. Dotyczą i ogólniejszych zasad, i szczegółów. Odpowiedzi na nie można szukać w komentarzach do Biblii i różnych książkach popularnych. Można by na ten temat napisać wiele, ale tu wystarczą przykłady. Jak mogą wyglądać takie pytania i odpowiedzi?

Trochę mnie razi nadużywanie Pisma Świętego w literaturze i sztuce. Na obrazach, pod pretekstem przedstawiania scen biblijnych, malowano rzeczy świeckie. Z kolei powieści i filmy na temat życia Jezusa i innych postaci zmieniają to, co wiemy z Biblii.

W sztuce i literaturze inspirowanych Biblią na pewno występują błędy – ale przecież spotkamy je, niestety, także w kazaniach, katechezach, artykułach... Nie jesteśmy nieomylni, pisząc i tworząc, nieraz pobłądzimy, mimo dobrych chęci.

Można, oczywiście, wytknąć malarzom, że przedstawiając Adama i Ewę nago, szukali pretekstu do pokazania golizny i wcale nie mieli na myśli spraw Bożych. Takie przypadki na pewno się zdarzały, ale czy każdy taki wizerunek musi być podejrzany? Czy nie ulegamy tu purytanizmowi, dla którego liczy się tylko to jedno? A może artyści wiedzieli o pięknie ludzi stworzonych przez Boga, a jeszcze wolnych od skażenia przez zło?

Sztuka i literatura przez wieki żywiły się Pismem Świętym, które samo w sobie jest m.in. dziełem literackim. Czerpano z niego, gdyż jest ważne. Artyści nawiązujący do tematów biblijnych często w ten sposób wyznawali swoją wiarę i dzielili się nią. Dzisiejsza edukacja zostawia ten olbrzymi dorobek na boku...

Obrazy, powieści czy poezje na tematy biblijne mogą wzbudzić zainteresowanie treścią Pisma Świętego. Jeśli artyści coś dodają, nie musi to być błędne. Roman Brandstaetter np. w obszernej powieści Jezus z Nazarethu połączył treść Ewangelii ze znajomością świata żydowskiego w czasach Jezusa. Można się z niej sporo nauczyć.

Objaśnianie Pisma Świętego może mieć charakter naukowy, historyczny. Może być nastawione na jego aktualny sens, czyli na zastosowanie w życiu. Może być też nastawione na jego sens głębszy, duchowy. Może jednak także mieć formę artystyczną, która do wielu ludzi przemawia lepiej, pobudzając nie tylko umysł, lecz również uczucia i wyobraźnię. Takich dzieł sztuki jest dziś za mało.

Znamy liczbę 666 jako oznaczenie szatana. Świadkowie Jehowy mówili, że zbawionych będą tylko 144 tys. Co te liczby z Apokalipsy św. Jana właściwie znaczą?

Liczba 666 została określona w Apokalipsie (por. Ap 13, 18) jako „liczba człowieka” – a więc nie szatana. Skojarzenie z szatanem wynikło z jednej z możliwych interpretacji liczby 666. Jeśli uznać 7 za liczbę pełną i doskonałą, wtedy 6 oznacza niedoskonałość i niepełność, a 666 – taką niedoskonałość w stopniu najwyższym. Tak się jednak składa, że starożytni chrześcijanie takiej interpretacji nie podawali.

Były też liczne inne wyjaśnienia. W starożytności używano liter w roli cyfr. Po grecku litera alfa oznaczała 1, beta – 2 itd., druga seria oznaczała 10, 20 itd., trzecia – 100, 200 itd. Podobnie było po hebrajsku i aramejsku, z tą różnicą, że zapisywano tam tylko spółgłoski.

W rezultacie można było potraktować litery z każdego słowa jako cyfry i je zsumować. Powstała liczba symbolicznie zastępowała dane słowo. Przykładowo litery imienia Dawid (w transkrypcji spółgłoski DWD) dają razem 14, a imię Boże Jahwe (JHWH) – 22. Jeśli zapisać po aramejsku słowa „cesarz Neron” (QSR NRWN), powstanie właśnie liczba 666. Pomysłowe – ale proponowano też całkiem inne tego rodzaju objaśnienia.

Liczba 666 miała oznaczać bestię, potwora z 13. rozdziału Apokalipsy, a ten wyobrażał cesarstwo rzymskie, pełne przemocy i pogaństwa. Otóż greckie słowo „bestia”, w transkrypcji therion, można zapisać po aramejsku literami TRJWN, których odpowiednik liczbowy też wynosi 666. Apokalipsa mogła więc zawierać ukrytą satyrę na Nerona i Rzym.

Biblijna Pierwsza Księga Królewska (por. 10, 14) podaje ogromną sumę 666 talentów, którą chciwy król Salomon uzyskiwał rocznie w podatkach. Wtedy taka liczba wskazywałaby na tyranów, którzy wyzyskują poddanych – co też byłoby aluzją polityczną.

Z kolei liczba 144 tys. dotyczy zbawionych (por. Ap 7, 4; 14, 1). Powstała przez mnożenie. Dwunastka to liczba pełna, jak u nas dziesiątka. Tyle było plemion Izraela. Podniesienie do potęgi, 144, oznacza mnogość plemion i ludów. Z kolei tysiąc to największa liczba mająca po hebrajsku swoją osobną nazwę. Z tej racji wyobrażała wielkie mnóstwo, tłum. 144 tys. stanowią zatem symbol ogromnej liczby ludzi z wielu narodów, których wybawi Chrystus.

W Ewangeliach mowa o opętaniach, ale dzisiaj ludzie uznają je za choroby psychiczne. Co o tym myśleć?

Wzmianki o „duchach” złych lub nieczystych nie dotyczą, wbrew popularnej opinii, osobowej obecności szatana, który kręciłby człowiekiem jak pacynką, lecz ogólnie mówią o działaniu jakiejś obcej złej siły czy energii. Tak to pierwotnie rozumiano, w sposób szerszy niż obecnie.

Jakie byłyby to złe siły? Mogło chodzić o chorobę psychiczną (schizofrenia) albo neurologiczną (padaczka), mogło chodzić o patologiczną złość i nieodpowiedzialność, mogło też chodzić o moralną deprawację wynikłą z pokus szatana, aż do poddania się jego woli. Jednakże Ewangelie tego nie rozróżniają tak, jak my! Mówiąc o działaniu „duchów nieczystych”, przejmują wyobrażenia i język swego czasu. Chcą powiedzieć, że w człowieku działa jakieś obce zło.

Pojawia się tu w Ewangeliach greckie słowo pneuma, które – tak samo jak hebrajskie ruah – oznacza „wiatr”, a dopiero w przenośni „duch” – chodzi zatem o „zły wiatr”, „zły nacisk”. „Nieczysty” znaczy w tym przypadku: „ze sfery tego skalanego świata”, a nie „nadziemski”! Daimonia to z kolei po grecku „siły wyższe”, słowo w rodzaju nijakim, raczej nie „demony”.

Późniejszy język utożsamił duchy nieczyste z diabłem, czyli szatanem, groźnym osobowym wrogiem człowieka, wężem i kusicielem, o którym Pismo Święte mówi wyraźnie dziesiątki razy, ale osobno. Jezus ich nie łączył. Duchy nieczyste czy złośliwe wspominane w Ewangeliach wolno w wielu przypadkach rozumieć mniej osobowo. Jedynie przeciwnicy Jezusa utożsamiali takie moce z Belzebubem (por. Mk 3, 22 i par.).

W Ewangelii nie ma więc ścisłego odpowiednika terminu „opętany”. Pojawia się on na skutek niestaranności tłumaczy: np. w Mk 1, 23 występuje człowiek „w duchu nieczystym”, a nie, jak czytamy w Biblii Tysiąclecia „opętany przez ducha nieczystego”.

Celem Ewangelii jest bowiem nie diagnoza, lecz pokazanie władzy Jezusa nad złem i Jego Boskiej zbawczej mocy. Opisane różnorodne przypadki można objąć terminem „szaleństwo”. Jednakże i choroba, i szaleństwo, i grzechy – każde zło w życiu ludzkim – w ostatecznym rachunku wynikają z wpływu szatana, choćby pośrednio.

Relacje o tym, jak Jezus zwyciężał zło tego rodzaju, przypominają opisy uzdrowień, co pozwala umieścić je w tej samej kategorii. Pojawia się chory, następuje charakterystyka dolegliwości, które Jezus leczy krótkim rozkazem. Trzeba w Jezusie dostrzec nadzwyczajnego Lekarza, leczącego ludzi: i chorych, i szalonych, i pod wpływem szatana. Właśnie o to w Ewangeliach chodzi.

Autor jest biblistą, profesorem na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim, zajmuje się też kulturą starożytną i etyką społeczną.