Rozważając kwestię udziału Kościoła w polityce, należy pamiętać o dwóch zastrzeżeniach. Pierwszym jest przypomnienie o autonomii sfery kościelnej i politycznej. Zagadnienie to zostało rozwinięte i zaktualizowane przez Sobór Watykański II.

Soborowa konstytucja duszpasterska „Gaudium et spes” podkreśla, że świat polityki i Kościół są od siebie niezależne i autonomiczne. Służą jednak powołaniu jednostkowemu i społecznemu tych samych ludzi i powinny wykonywać tę służbę dla dobra wszystkich.

Podobnie o autonomii i niezależności Kościoła i władzy politycznej mówi „Kompendium nauki społecznej Kościoła”: „Kościół zorganizowany jest w taki sposób, aby odpowiedzieć na duchowe potrzeby swoich wiernych, natomiast wspólnoty polityczne tworzą relacje i instytucje służące temu wszystkiemu, co wchodzi w zakres doczesnego dobra wspólnego”.

Takie stanowisko Kościoła - formułowane w tej kwestii wyraźnie od czasów soborowych - znalazło odzwierciedlenie także na gruncie prawa obowiązującego w Polsce. Konkordat w art. 1 stwierdza: „Rzeczpospolita Polska i Stolica Apostolska potwierdzają, że Państwo i Kościół katolicki są - każde w swej dziedzinie - niezależne i autonomiczne oraz zobowiązują się do pełnego poszanowania tej zasady we wzajemnych stosunkach i we współdziałaniu dla rozwoju człowieka i dobra wspólnego”.

Art. 11 ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania zaznacza, że Kościoły i inne związki wyznaniowe są niezależne od państwa przy wykonywaniu swoich funkcji religijnych. Ustawa ta w art. 10 potwierdza też neutralność państwa polskiego w sprawach religii i przekonań, podobnie jak Konstytucja RP, która w art. 25 mówi o bezstronności w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym. W ust. 4 tegoż artykułu ustawa zasadnicza w kwestii relacji państwo - Kościół odnosi się do zapisów Konkordatu.

Drugim zastrzeżeniem jest to, by odnośnie do życia politycznego odróżnić rolę spełnianą przez Kościół hierarchiczny od misji wiernych świeckich.

Zadania hierarchii kościelnej i duchowieństwa

Zadaniem hierarchii kościelnej jest budowanie wspólnoty sakramentalnej i nauczanie w formie przekazu wiary i moralności. Misja ta jest skierowana do wszystkich, ma zatem charakter uniwersalny, a przez to ponadpolityczny.

Kierując swoje przesłanie do ludzi reprezentujących wszystkie stronnictwa polityczne, Kościół nie może utożsamiać się z żadną konkretną opcją spośród nich. Mówi o tym wyraźnie konstytucja „Gaudium et spes”: „Kościół (...) ze względu na swoje zadanie i kompetencje w żaden sposób nie utożsamia się ze wspólnotą polityczną i nie łączy się z żadnym systemem politycznym”.

Faktem jest, że hierarchowie jako obywatele mają swoje poglądy polityczne i dają im wyraz przy urnie wyborczej, ale polski Episkopat robi wiele, aby nie być kojarzony z żadną ze stron. Gdyby bowiem Kościół utożsamił się z jakąś partią polityczną, byłoby to niebezpieczne dla niego samego - oznaczałoby złamanie zasady „uniwersalizmu nauczania”, które powinno być kierowane do wszystkich, ponad istniejącymi podziałami.

Problemem dla Kościoła pozostają duchowni, którzy nie mając na to przyzwolenia swoich przełożonych, wypowiadają się na tematy polityczne lub biorą udział w zgromadzeniach o charakterze politycznym. Są to jednak nieliczne jednostki.

Nauczanie Kościoła w tym zakresie jest jasne. Kongregacja ds. Duchowieństwa wydała w 1994 r. „Dyrektorium o posłudze i życiu kapłanów”. W punkcie 33 podkreśla się, że kapłan powinien stanąć ponad wszelkimi stronnictwami politycznymi. Nie może czynnie angażować się w działalność partii politycznych ani kierować związkami zawodowymi, chyba że po ocenie kompetentnej władzy kościelnej wymaga tego obrona praw Kościoła lub rozwój dobra wspólnego.

Kościelne zasady dotyczące nie mieszania się w bieżącą politykę są na tyle rygorystyczne, że duchowni zobowiązani są do samoograniczenia swoich praw obywatelskich, rezygnując z możliwości korzystania z biernego prawa wyborczego, z prawa do członkostwa w partiach politycznych oraz obejmowania jakichkolwiek urzędów państwowych czy samorządowych.

Mówią o tym wyraźnie dwa kanony Kodeksu Prawa Kościelnego. Kanon 28 głosi, że „duchownym zabrania się przyjmowania publicznych urzędów, z którymi łączy się udział w wykonywaniu władzy świeckiej”. W kanonie 287 czytamy, że duchowni „nie mogą brać udziału w partiach politycznych, ani w kierowaniu związkami zawodowymi, chyba, że – zdaniem kompetentnej władzy kościelnej – będzie wymagała tego obrona praw Kościoła lub rozwój dobra wspólnego”. Ta ostatnia kwestia ograniczona jest ściśle do niektórych wyjątkowych sytuacji w państwach totalitarnych, gdzie nie funkcjonują normalne mechanizmy demokratyczne.

Kościół rezerwuje sobie natomiast prawo do refleksji na temat etycznych i moralnych kryteriów uprawiania polityki. Nota doktrynalna Kongregacji Nauki Wiary opublikowana w 2002 r. podkreśla, że choć prawem i obowiązkiem Kościoła jest wyrażanie moralnych ocen rzeczywistości doczesnej, to nie jest jego zadaniem formułowanie czy propagowanie konkretnych rozwiązań politycznych.

Udział świeckich w polityce

Bezpośrednią działalność polityczną - w tym poprzez udział w określonych partiach politycznych i organizowanych przez nie inicjatywach - Kościół pozostawia wiernym świeckim, przypominając zarazem, że busolą dla nich powinno być prawidłowo ukształtowane sumienie w świetle zasad wynikających z Ewangelii.

Kościół naucza, że obywatele powinni, na ile to możliwe, brać czynny udział w życiu publicznym (Katechizm Kościoła Katolickiego, 1915), w tym uczestniczyć w wyborach. Do sprawujących władzę zaś „należy umacnianie wartości, które pobudzają zaufanie członków społeczności i skłaniają ich do służby na rzecz bliźnich” (KKK, 1917).

Udział katolików świeckich w życiu politycznym, w nauczaniu Kościoła ukazywany jest nie tylko jako prawo, lecz jako jeden z istotnych wymiarów ich misji w świecie. „Świeccy – czytamy w adhortacji „Christifideles laici” Jana Pawła II – nie mogą rezygnować z udziału w polityce, czyli z różnego rodzaju działalności gospodarczej, społecznej i prawodawczej.

Papież przypomina, że „ani oskarżenia o karierowiczostwo, o kult władzy, o egoizm o korupcję, które nierzadko są kierowane pod adresem ludzi wchodzących w skład rządu, parlamentu, klasy panującej czy partii politycznej, ani dość rozpowszechniony pogląd, że polityka musi być terenem moralnego zagrożenia, bynajmniej nie usprawiedliwiają sceptycyzmu i nieobecności chrześcijan w sprawach publicznych” (ChL 42).

Polityka nie partyjna, ale prowadzona „po katolicku”

Po Soborze Watykańskim II Kościół katolicki stanął na stanowisku, by nie popierać konkretnych partii politycznych, pozwalając jednakże swoim wiernym na zaangażowanie w różnych nurtach politycznych, pod warunkiem, że ich program nie jest sprzeczny z nauczaniem Kościoła i chrześcijańską moralnością. Wcześniej jednak, w szczególnych sytuacjach historycznych dopuszczał tworzenie „partii chrześcijańskich”.

Kościół nie definiuje żadnej obowiązującej „polityki katolickiej”, ale wzywa katolików, aby prowadzili politykę „po katolicku”, czyli w zgodzie z sumieniem i kryteriami zawartymi w społecznym nauczaniu Kościoła. Podstawową cechą tak prowadzonej polityki powinna być troska o godność osoby ludzkiej oraz o dobro wspólne społeczeństwa. Św. Jan Paweł II zdefiniował to w swoim wystąpieniu do Zgromadzenia Ogólnego ONZ, mówiąc, że każda sprawiedliwa polityka zawsze „jest przez człowieka i dla człowieka”.

Regułą jest, iż Kościół przed wyborami po pierwsze przypomina o odpowiedzialności obywatelskiej wyrażającej się w głosowaniu, a po drugie apeluje do sumień o oddanie głosu na kandydatów, którzy służą określonym wartościom. Do tego Kościół ma pełne prawo. Być może także przed najbliższymi wyborami, tak prezydenckimi, jak i parlamentarnymi, takiego głosu Kościoła w Polsce należy się spodziewać.

Podczas poprzedniej kampanii prezydenckiej w 2010 r. polscy biskupi w komunikacie ze swych obrad na dwa tygodnie przed wyborami napisali tylko jedno lakoniczne zdanie na ten temat: „w związku z wyborami prezydenckimi pasterze Kościoła przypominają o odpowiedzialności za Polskę, która powinna się wyrazić m.in. przez udział w wyborach”. Ani słowa więcej. Postawa ta była nawet bardziej powściągliwa od stanowisk wyrażanych w podobnych sytuacjach przez inne europejskie episkopaty.