Cystersi przybyli do Brzeźnicy (dawna nazwa Jędrzejowa) w 1140 r., zaledwie 42 lata po powstaniu zakonu. Tu założyli pierwszy na ziemiach polskich klasztor (filię burgundzkiego klasztoru Morimond), a w 1152 r. – najstarszy w Polsce szpital klasztorny.

Trójnawowa bazylika i opactwo znajduje się 2 km na zachód od centrum miasta. Jej wieże przypominają te z krzeszowskiej bazyliki. Początkowo romańska, w wyniku kolejnych przebudów zyskiwała cechy gotyckie i barokowe. Do dziś zachowały się trzy z czterech skrzydeł klasztoru, z resztkami wieży z XII wieku.

Mistrz Wincenty i dziejopisarstwo

W wystroju kościoła dominuje barok; zachowało się też kilka elementów wcześniejszych. Na przykład znajdująca się w przejściu do zakrystii wczesnogotycka kamienna płyta nagrobna kasztelana krakowskiego – Pakosława z Mstyczowa, którą uznaje się za najstarszy zachowany nagrobek rycerski w Polsce (1319 r.).

Opactwo pełni funkcję sanktuarium bł. Wincentego Kadłubka (1160-1223), beatyfikowanego w 1764 r. Mistrz Wincenty jest znany przede wszystkim jako autor opracowania dziejów Polski. Podobnie jak dzieło Galla Anonima, należy ono do rodzaju dziejopisarstwa wieków średnich określanych jako „gesta”, czyli swobodnego typu opracowania historycznego. Nie było w nim istotne dokładne opisanie faktów (jak w dziejopisarstwie nowożytnym), lecz ukazanie czynów i postaw szczególnie godnych upamiętnienia, tak aby z nich inni mogli się uczyć dobrego życia.

Organy na miarę Europy

Wincenty Kadłubek należał w ówczesnych czasach do osób bardzo wykształconych. Nauki pobierał w Bolonii lub Paryżu. Za panowania króla Kazimierza Sprawiedliwego został biskupem krakowskim. Jego nominację zatwierdził papież Innocenty III bullą z 28 marca1208 r., czyniąc go tym samym drugim dostojnikiem Kościoła w Polsce, po arcybiskupie gnieźnieńskim. Bp Wincenty zaprzestał pełnienia funkcji w 1218 r. i wstąpił do klasztoru Cystersów w Jędrzejowie. Dziś szczątki Wincentego Kadłubka znajdują się w katedrze na Wawelu, a w Jędrzejowie w kaplicy pod jego wezwaniem przechowywane są jego relikwie w mosiężnym relikwiarzu w kształcie trumienki. W zabudowaniach klasztornych nad pozostałościami kapitularza zachowała się cela błogosławionego.

Autorzy przewodników zwracają także uwagę, że w bazylice jęrzejowskiej znajdują się organy (1745-54), jedne z najbardziej interesujących w Europie. Wykonał je polski organmistrz Józef Sitarski. Późnobarokowe i bogato zdobione, o dużych walorach koncertowych, przetrwały do dzisiejszych czasów niemal bez uszczerbku. W lipcu i sierpniu można ich posłuchać podczas festiwali międzynarodowych muzyki organowej.

Obecnie w klasztorze mieszka ok. 20 mnichów.

Zegarowe dziedzictwo

W Rynku Jędrzejowa, w Państwowym Muzeum im. Przypkowskich z niecodziennymi eksponatami znajduje się m.in. ponad 600 zegarów słonecznych oraz astronomicznych przyrządów pomiarowych. Kolekcja należała do Feliksa Przypkowskiego (1872 – 1951), lekarza medycyny i kolekcjonera, który na swoim domu w Jędrzejowie miał obserwatorium astronomiczne. Jego syn Tadeusz (1905-77) wykonał zegary słoneczne dla Zamku Królewskiego w Warszawie, kościoła Mariackiego w Krakowie i zespół zegarów na obserwatorium w Greenwich.

Obrońcy polskości

Mieszkańcy Jędrzejowa szczególnie wyróżnili się w historii. Warto wiedzieć, że jędrzejowianie od początku brali udział w powstaniu listopadowym. Stąd pochodził ppor. Ludwik Borkiewicz, jeden z członków sprzysiężenia podchorążych, w którego mieszkaniu odbyła się narada dotycząca zamachu na wielkiego księcia Konstantego. Poseł jędrzejowski i sędzia pokoju w Jędrzejowie Jan Ledóchowski, poparty przez galerię Sejmu, doprowadził do detronizacji cara. Żołnierze z ziemi jędrzejowskiej walczyli podczas powstania listopadowego w 10. pułku pod dowództwem ppłk. Piotra Wysockiego, biorąc udział w obronie Woli i jako 3. szwadron jędrzejowski w 1. pułku krakusów.

W styczniu 1863 r. udało się tu nie dopuścić do „branki” (poboru do wojska rosyjskiego), odbijając spisowych. Tutejsi księża prowadzili propolską agitację, sprzyjali powstańcom i prowadzili ich pogrzeby, przekształcające się w manifestacje. Byli za to karani przez władze carskie, m.in. grzywnami. W okolicach Jędrzejowa podczas powstania styczniowego doszło do ok. 30 potyczek pod dowództwem Langiewicza.

W czasie II wojny światowej prężnie działająca w okolicy grupa bojowa AK – Jędrusie, dokonała tu udanego zamachu na gestapowca Helmuta Kappa (1943 r.). Kappa zajmował się werbowaniem konfidentów, przeprowadzał aresztowania oraz osobiście mordował więźniów (w ciągu 2,5 lat zabił 87 Polaków i 365 Żydów) i opowiadał o tym publicznie.

Warto więc w czasie wakacyjnych wędrówek zajrzeć i do tego miejsca.